محاسبه نفس
| اخلاق |
| آیات اخلاقی آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار |
| احادیث اخلاقی حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل |
| فضایل اخلاقی تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی |
| رذایل اخلاقی تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت |
| اصطلاحات اخلاقی جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج |
| عالمان اخلاق ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • محمدرضا مهدوی کنی |
| منابع اخلاقی قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • مجموعه ورام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات |
مُحاسبه یا مُحاسبه نَفْس، رسیدگی شخصی اعمال شبانه‌روز و محاسبه اعمال نیک و بد است. محاسبه بعد از مشارطه و مراقبه صورت می‌گیرد. اساتید اخلاق و عرفان با استناد به روایات، تأکید بسیاری بر محاسبه دارند.
چگونگی محاسبه‌کردن
اساتید و علمای اخلاق بر محاسبه بسیار تأکید کرده و فواید بسیاری برای آن برشمرده‌اند. محاسبه به این صورت است که در پایان روز زمانی را برای رسیدگی به نفس و اعمال شبانه‌روز گذشته اختصاص می‌دهد. نخست واجبات را محاسبه می‌کند که اگر آنها را به طریق صحیح ادا کرده است خدا را شکر گوید و اگر واجبات از او فوت شده یا ناقص انجام داده باشد، درصدد جبران باشد. اگر گناهی مرتکب شده، توبه کند و به سرزنش نفس بپردازد و از آن بخواهد تا آنچه را در آن کوتاهی کرده جبران کند؛ مانند بازرگانی که در پایان روز با شریک خود حساب و کتاب می‌کند، فرد نیز در پایان روز باید با نفس خود، درباره همه رفتار خود بازجویی کند.
استناد قرآنی و روایی محاسبه
- یٰا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ مٰا قَدَّمَتْ لِغَدٍ (حشر، ۱۸)
روایات بسیاری بر لزوم محاسبه وارد شده و بیشتر کتاب‌های روایی و اخلاقی، بابی را به نام محاسبه اختصاص داده‌اند.
- امام کاظم(ع) فرموده است: «از ما نیست کسی که در همۀ روز نفس خویش را محاسبه نکند تا اگر کار نیکی کرده مزید آن را از خدا بخواهد و اگر کار بدی کرده از خداوند آمرزش طلبد و به او باز گردد.»
- امام صادق(ع) فرمودند: «عاقل ساعتی از روز را برای تفکر و محاسبه نفس قرار می‌دهد.»
- امام کاظم(ع) فرمودند: «از ما نیست کسی که هر روز محاسبه نفس نداشته باشد»
- «حاسِبُوا اَنْفُسَکُم قبلَ اَن تُحاسَبُوا»
تک‌نگاری
درباره محاسبه نفس کتاب‌هایی نوشته شده است، از جمله:
- محاسبة النفس؛ کتابی اخلاقی اثر سید بن طاووس
- محاسبة النفس اللوامة؛ کتابی اخلاقی اثر ابراهیم بن علی کفعمی
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ رجوع کنید به: شرح چهل حدیث، ۱۰ و ۱۵، مرآة الرشاد، ص۳۶، غزالی، إحیاء علوم الدین، ج۱۵، ص۲۳، شرح منازل السائرین خواجه عبد الله انصاری بر اساس شرح عبد الرزاق کاشانی، ج۱، ص۴۵، عرفان اسلامی، ج۱۲، ص۲۳۳، رساله لب اللباب، ص۱۱۴، رساله سیر و سلوک منسوب به بحر العلوم، ص۱۵۱
- ↑ شرح چهل حدیث، ۱۰ و رجوع کنید به: محجة البیضاء، ج۸، ص۲۰۵ و مراقبه نفسانی، ج۱، ص۸
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۴۵۳
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۲، ج۴۸۵
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۴۵۳
- ↑ شیخ صدوق، امالی، ج۱، ص۳۴ و ص۱۰۹
منابع
- قرآن کریم
- امام خمینی، سید روح الله موسوی خمینی، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ۱۳۸۰ش.
- انصاریان، حسین و دیگران، عرفان اسلامی، قم، دار العرفان، ۱۳۸۶ش.
- بحرالعلوم، محمدمهدی بن مرتضی، رساله سیر و سلوک، ویراستۀ محمدحسین حسینی طهرانی، مشهد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۵ق.
- طهرانی، محمدحسین حسینی، رساله لب اللباب در سیر و سلوک أولی الألباب، مشهد، علامه طباطبایی، ۱۴۲۶ق.
- عبدالرزاق بن جلال الدین، عبدالرزاق کاشی عبد الله بن محمد انصاری، علی شیروانی، شرح منازل السائرین خواجه عبد الله انصاری بر اساس شرح عبد الرزاق کاشانی، تهران، الزهرا(س)، ۱۳۷۹ش.
- غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- فیض کاشانی، محمد بنشاه مرتضی، راه روشن: ترجمه کتاب المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ترجمۀ محمدصادق عارف، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۹ش.
- قنبریان، علی و دیگران، مراقبه نفسانی، تهران، صبا، ۱۳۹۴ش.
- مامقانی، عبدالل، مرآة الرشاد، بیروت،دار الزهراء، بی‌تا.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ۱۴۰۸ق.